H πολιτική γελοιογραφία και οι πολιτικοί !

Ο όρος πολιτική γελοιογραφία παραπέμπει στην πολιτική σάτιρα, δηλαδή, στην άσκηση κριτικής για τα ζητήματα της δημόσιας ζωής, με οξύ, δηκτικό, πολλές φορές καυστικό ύφος. Το ενδιαφέρον για τα πολιτικά πράγματα και η διάθεση διακωμώδησης και καυτηριασμού των κακώς κειμένων συνυπάρχουν από την εποχή της αρχαίας κωμωδίας έως σήμερα, στην επιθεώρηση και στην πολιτική γελοιογραφία.

Η γελοιογραφία, όπως και γενικότερα η πολιτική σάτιρα, συνάδει με το δημοκρατικό πνεύμα και υπηρετεί τη Δημοκρατία. Γι' αυτό, άλλωστε, σε εποχές μη δημοκρατικής διακυβέρνησης είναι πολύ περιορισμένη -ίσως και υποτυπώδης- και σε μεγάλο βαθμό υπαινικτή, προσεκτικά καλυμμένη...
Ανθολόγιο γελοιογραφίας

Πριν από λίγες ημέρες εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο «Σιδέρης» και υπό την αιγίδα του Ινστιτούτου Δημοκρατίας Κων. Καραμανλής και του Τομέα Πολιτισμού της Ν.Δ., ένα πολύ ενδιαφέρον και ευχάριστο βιβλίο για την ελληνική πολιτική γελοιογραφία. Πρόκειται για ένα ανθολόγιο έργων Ελλήνων γελοιογράφων που θα λειτουργήσει, κατά τη γνώμη μου, ως μία πηγή για την ιστορική έρευνα και τις πολιτικές επιστήμες. Αποτελεί δε και το ερέθισμα για τις σκέψεις που ακολουθούν...

Μέσα από την άσκηση κριτικής και το σαρκαστικό χιούμορ, η πολιτική γελοιογραφία στρέφει τη ματιά και τη σκέψη πίσω απ' τα επιφαινόμενα και υπερασπίζεται, περιπαικτικά αλλά ευκρινώς, το κοινό περί δικαίου αίσθημα.

Ο μεγαλύτερος σατιρικός ποιητής, ο Αριστοφάνης, έλεγε στους «Αχαρνής»: «για το δίκαιο θα διακωμωδήσω και τα δίκαια». Και πράγματι, αυτό κάνει και η γελοιογραφία. Εχει, δε, μια μοναδική δύναμη επιβολής, γιατί συνδυάζει ένα μεγάλο πλεονέκτημα και ένα ισχυρό άλλοθι: το πλεονέκτημα της εικόνας και το άλλοθι του γέλιου.

Είναι γεγονός ότι το χιούμορ δεν κατακρίνεται ποτέ ή τουλάχιστον δεν κατακρίνεται εύκολα, ακόμη κι όταν είναι ένοχο. Ισως, όμως, τότε να μην πρόκειται για αυθεντικό χιούμορ...

Ενα είδος κάθαρσης

Ετσι, λοιπόν οι πολίτες δέχονται με ευχαρίστηση και ικανοποίηση το σατιρικό ύφος της γελοιογραφίας. Φαίνεται, μάλιστα, ότι άλλοτε λειτουργεί σαν ένα είδος κάθαρσης μέσα από τη σάτιρα και την καυστική κριτική, άλλοτε ικανοποιεί ενδόμυχα πάθη, όπως ο φθόνος, άλλοτε, πάλι, εκτονώνει συναισθήματα όπως η συνενοχή σε κάτι δυσάρεστο, εξαιτίας της δικής τους ανοχής.

Στη γελοιογραφία το γέλιο είναι ο σκοπός αλλά και το μέσον... Οπως οι φυσιογνωμίες και οι φιγούρες παραποιούνται σημειολογικά, αναλόγως, οι ιδέες, οι αξίες και οι θεσμοί γίνονται πρόσωπα και παίρνουν το λόγο διαμαρτυρόμενα, συνήθως, για την κακομεταχείριση ή τον παραγκωνισμό τους.

Η γελοιογραφία είναι ένας παραμορφωτικός καθρέφτης. Μέσα, όμως, από τις παραμορφώσεις και τις υπερβολές αναδεικνύονται, άμεσα ή έμμεσα, μία ή περισσότερες πλευρές της αλήθειας. Ο Τζορτζ Μπέρναντ Σο, που έλεγε ότι «Οταν κάτι είναι αστείο, αναζήτησε μια αλήθεια κρυμμένη πίσω του», είχε δίκιο.

Η λειτουργία της πολιτικής γελοιογραφίας το επιβεβαιώνει, υπό την αίρεση, όμως, της υποκειμενικότητας του γελοιογράφου, ο οποίος δεν εγκαταλείπει την προσωπική του θεώρηση της πολιτικής και της ζωής.

Ασφαλώς, η διακωμώδηση μιας κατάστασης ή ενός συμβάντος, η ανάδειξη του «γελοίου του πράγματος», ο σαρκασμός δημοσίων προσώπων και η απομυθοποίησή τους, είναι αποτέλεσμα ελεύθερης έκφρασης και έχουν τη δική τους σημασία στο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι. Είναι χαρακτηριστική η ρήση του Πλάτωνα, που δεν ανήκε στους υποστηριχτές της κωμωδίας, ότι: «το να μάθει κανείς τα σοβαρά, χωρίς να μάθει τα γελοία είναι αδύνατον».

Ποια, λοιπόν, πρέπει να είναι η στάση των πολιτικών απέναντι στην αδυσώπητη πένα του γελοιογράφου που τους βάζει στο στόχαστρο; Οπωσδήποτε, η απάντηση δεν μπορεί να είναι άλλη από την ανοχή. Είναι η ίδια στάση που οφείλουν να τηρούν οι πολιτικοί απέναντι στον Τύπο και κάθε θεμιτή άσκηση κριτικής.

Με τη διαφορά ότι εδώ πρέπει να υπάρχει σε ικανοποιητικό βαθμό η αίσθηση του χιούμορ και να μην έχει ελαχιστοποιηθεί από τη μηδενιστική επίδραση της αλαζονείας που καταλαμβάνει όσους δεν έχουν αυτοπεποίθηση και κατ' επέκταση ανοχή στην κριτική.

Οι πολιτικοί πρέπει να θεωρούμε το χιούμορ, όχι απλώς ένα προσόν, αλλά μία προϋπόθεση. Αφενός γιατί συνδέεται με μια σύνθετη ψυχοπνευματική διεργασία και σχετίζεται με τη νοημοσύνη και την παιδεία και αφετέρου, γιατί η αίσθηση του χιούμορ δηλώνει μια καλή σχέση του ανθρώπου με τον εαυτό του, απαλλαγμένη από ανασφάλειες και μειωτικά συμπλέγματα. Επιπρόσθετα, το χιούμορ είναι κλειδί για την επικοινωνία και την προσέγγιση του συνανθρώπου, στην οποία είναι αναγκαίο πια να δίνουμε μεγαλύτερη σημασία.

Αλλωστε, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις στις οποίες η διακωμώδηση μιας πολιτικής προσωπικότητας ενέχει ταυτόχρονα κολακεία και αποδοχή. Και αυτό, γιατί η ανάδειξη -ακόμη και ο υπερτονισμός- των ελαττωμάτων ή των αδυναμιών κάποιου πολιτικού τον κάνουν στα μάτια των πολιτών συμπαθή, καθώς τον θεωρούν πιο ευάλωτο, άρα πιο οικείο σε αυτούς.

Ο πολιτικός οφείλει να αναγνωρίζει τη σημασία και το ρόλο της κριτικής απέναντι στα πολιτικά πρόσωπα και στους πολιτικούς θεσμούς και έχει χρέος να υπερασπίζεται τους φορείς της. Το δημοκρατικό πνεύμα και τα δημοκρατικά ήθη υπαγορεύουν ανεκτικότητα και ανωτερότητα απέναντι στο αντιπολιτευτικό σχόλιο, όσο καυστικό κι αν είναι, υπό τον όρο, φυσικά, να μην προσβάλλεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

Και ας μην ξεχνάμε ότι πρόσφορος για κριτική είναι ο πολιτικός που παράγει έργο. Αυτός που δεν περνά αδιάφορος, που ελκύει και κινεί το ενδιαφέρον.

Με αίσθηση του χιούμορ

Είναι αξιομνημόνευτη η στάση που τήρησαν απέναντι στη σάτιρα και την πολιτική γελοιογραφία κορυφαίοι πολιτικοί της χώρας μας, όπως ο ιδρυτής της Ν.Δ., Κων. Καραμανλής, ο Ε. Αβέρωφ, ο Α. Κανελλόπουλος... Διέθεταν όλοι εκλεπτυσμένη αίσθηση του χιούμορ κα διακρίνονταν από την ανωτερότητα του ανθρώπου που προκαλεί τις εξελίξεις, που βρίσκεται μπροστά από αυτές, που ενσωματώνει κάθε θετική αλλαγή, που έχει τη δύναμη να επιζητά την κριτική, που αντιλαμβάνεται τη λειτουργία και την ευεργεσία της σάτιρας...

Αυτοί οι πολιτικοί όχι μόνο δεν είδαν τη σάτιρα ή τη διακωμώδησή τους σαν απειλή αλλά τελικά την κατέκτησαν, αφού δεν μπόρεσε ούτε κι αυτή να τους αντισταθεί...